تاملی بر بازاری سازی تعلیم و تربیت و تلقی «دانش‌آموز به عنوان مصرف کننده»

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

• حمداله محمدی

استادیار، گروه علوم تربیتی، دانشگاه فرهنگیان. تهران. ایران

10.22067/fedu.2025.89438.1364

چکیده

بازاری‌سازی یکی از پدیده‌های اجتماعی است که در سال‌های اخیر تحت تاثیر مکتب نئولیبرالیسم، تاثیر زیادی بر حوزه‎‌های مختلف اجتماعی و از جمله تعلیم و تربیت داشته است. تجارب بیش از دو دهه بازاری‌سازی در نظام‌های آموزشی در سطح جهان نشان از آن دارد که این پدیده تاثیرات عمیقی بر حوزه‌های بنیادین تربیت همچون انسان‌شناسی دارد. هدف پژوهش حاضر بررسی انتقادی بازاری‌سازی در تعلیم و تربیت و تلقی «دانش‌آموز به عنوان مصرف‌کننده» است. برای رسیدن به این هدف از روش تحلیل مفهومی از نوع ارزیابی ساختار مفهوم بهره گرفته شده است. در این مسیر، ابتدا به بررسی مبانی نظری بازاری‌سازی پرداخته شده و سپس بازاری‌سازی در تعلیم و تربیت مورد بحث قرار گرفته است. بررسی‌های صورت گرفته نشان از آن دارد که بازاری‌سازی نشئت گرفته از مبانی انسان‌شناختی است که به نظریه «انسان اقتصادی» شهرت دارد. این نظریه انسان را موجودی خودمحور و حسابگر می‌داند که در حوزه‌های مختلف اجتماعی در پی بیشینه‌سازی سود است. تجاری‌سازی، کالایی‌سازی دانش، خصوصی‌سازی، «دانش-آموز به عنوان مصرف کننده»، مدیریت عمومی نوین (NPM)، ارزیابی عملکرد و تضمین کیفیت، استانداردسازی و رقابتی کردن از ابعاد مهم بازاری‌سازی هستند. نتایج بررسی‌های انتقادی نشان از آن دارد بازاری‌سازی برخلاف شعار ظاهری مبنی بر توسعه انتخاب آزاد، منجر به ساختار نابرابر قدرت در نظام‌های آموزشی می‌شود و از طریق توسعه فرهنگ بازرسی و تفحص، تهدیدی برای پرورش استقلال افراد به شمار می‌رود. محوریت سود اقتصادی در تفکر بازاری‌سازی باعث فروکاهش بسیاری از اهداف تربیتی به نتایج کمی و صوری می‌شود.

کلیدواژه‌ها

• بازاری‌سازی
• تعلیم و تربیت
• نولیبرالیسم
• اصلاحات بازارمحور
• دانش‌آموز به عنوان مصرف کننده

موضوعات

• فلسفه تعلیم و تربیت

---

مراجع

Amaral, A. (2009). Quality assurance and assessment in higher education: Recent trends. Research Seminar Oxford University.

Amit, V. (2000). The university as panopticon: Moral claims and attacks on academic freedom. In M. Strathern (Ed.), Audit culture: Anthropological studies in accountability, ethics and the academy, . Routledge Taylor and Francis Group. http://ndl.ethernet.edu.et/bitstream/123456789/52394/1/32.pdf.pdf

Aronowitz, S., & Giroux, H. A. (2000). The corporate university and the politics of education. The educational forum,

Bagheri, K. (2008). Introduction to philosophy of education of the islamic republic of iran (Vol. 1). Scientific and Cultural. https://www.gisoom.com

Bagheri, K. (2013). A reflection on the relationships of the culture of marketization of knowledge and the university. Journal of Educational Sciences, 19(2), 7-22. https://education.scu.ac.ir/article_10115_en.html (In Persian)

Bagheri, K. (2017). One dream and two beds; eliminating the tensions of the university and the humanities. Research Institute for Cultural and Social Studies of the Ministry of Science, Research and Technology. (In Persian)

Bagheri, K., Sajjadie, N., & Tavassoli, T. (2010). Approaches and methods in philosophy of education. Elmi & Farhangi Publication. (In Persian)

Ball, S. J. (2003). The teacher's soul and the terrors of performativity. Journal of Education Policy, 18(2), 215-228. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/0268093022000043065

Becker, G. S. (1993). Nobel lecture: The economic way of looking at behavior. Journal of political economy, 101(3), 385-409. https://doi.org/10.1086/261880

Belfield, C., & Levin, H. (2002). Education privatization: Causes, consequences and planning implications fundamentals of educational planning. In: UNESCO-IIEP.

Brennan, G., & Buchanan, J. (1981). The normative purpose of economic ‘science’: Rediscovery of an eighteenth century method. International Review of Law and Economics, 1(2), 155-166. https://doi.org/10.1016/0144-8188(81)90013-2

Broucker, B., De Wit, K., & Leisyte, L. (2015). An evaluation of new public management in higher education. EAIR 37th Annual Forum in Krems, Austria.

Brown, R. (2011). The march of the market. In M. Molesworth, R. Scullion, & E. Nixon (Eds.), The marketisation of higher education and the student as consumer. Routledge Taylor and Francis Group.https://www.academia.edu/download/50228064/Vision__values_and_international_excellence.pdf

Buchanan, J. (1984). Politic without romance: A sketch of positive public choice and its normative implications. In J. Buchanan & R. Tollison (Eds.), The theory of public choice. University of Michigan Press. https://press.umich.edu/pdf/9780472080410-ch1.pdf

Buchanan, J. M. (2000). The limit of liberty: Between anarchy and leviathan (Vol. 7). Liberty Fund. https://oll-resources.s3.us-east-2.amazonaws.com/oll3/store/titles/1827/0102-07_LFeBk.pdf

Davies, B., & Bansel, P. (2007). Neoliberalism and education. International Journal of Qualitative Studies in Education, 20(3), 247-259. https://doi.org/10.1080/09518390701281751

Foucault, M. (2015). The birth of the biopolitics. Nashre Ney Press. (In Persian)

Friedman, M. (2002). Capitalism and freedom (40th ed.). University of Chicago Press. https://ctheory.sitehost.iu.edu/resources/fall2020/Friedman_Capitalism_and_Freedom.pdf

Furedi, F. (2011). Introduction to the marketisation of higher education and the student as consumer. In M. Molesworth, R. Scullion, & E. Nixon (Eds.), The marketisation of higher education and the student as consumer. Routledge Taylor and Francis Group. https://raggeduniversity.co.uk/wp-content/uploads/2024/09/1_x_Mike-Molesworth-Richard-Scullion-Elizabeth-Nixon-The-Marketisation-of-Higher-Education-and-the-Student-as-Consumer-Routledge-2010.pdf

Hassani, M. (2024). A critique on the privitizaatin policy of public and formal education in the iran educational system. Foundations of Education, 13(2), 113-134. https://doi.org/10.22067/fedu.2024.84268.1290 (In Persian)

Hayek, F. A. (1988). The fatal conceit: The error of socialism. Routledge. https://www.mises.at/static/literatur/Buch/hayek-the-fatal-conceit.pdf

Lyotard, J. F. (1984). Postmodern condition: A report on knowledge (G. Bennington & B. Massumi, Trans.). Manchester University Press. https://monoskop.org/images/e/e0/Lyotard_Jean-Francois_The_Postmodern_Condition_A_Report_on_Knowledge.pdf

Mohammadi, H. (2018). Iinvestigating the basic challenges of commercialization in iran's higher education system based on criticizing the anthropological foundations of the neoliberalism school and presenting an alternative concept Tehran University]. Tehran, Iran.

Mohammadi, H., Bagheri, K., Talkhabi, M., & Mirzamoohammadi, M. H. (2019). Education and "competitive entrepreneur"; reflection of transformation of the "homo economicus" from classical liberalism to neoliberalism. Foundations of Education, 8(2), 123-143. https://doi.org/10.22067/fedu.v8i2.72474 (In Persian)

Mohammadi, H., & Mirzamohammadi, M. H. (2020). New public management (npm) in the iranian higher education; a moral analysis. Ethics and Education, 15(1), 113-133. https://doi.org/10.1080/17449642.2019.1700453

Mohammadi, H., & Zibakalam, F. (2019). Neoliberalism and the rise of “accountability” in university: A reflection on the approach to university as a quasi-market institution. Strategy for Culture, 12(47), 127-149. https://doi.org/10.22034/jsfc.2019.103797

Mueller, D. C. (1976). Public choice: A survey. Journal of Economic Literature, 14(2), 395-433. http://www.jstor.org/stable/2722461

Munene, I. I. (2008). Privatising the public: Marketisation as a strategy in public university transformation. Research in Post-Compulsory Education, 13(1), 1-17. https://doi.org/10.1080/13596740801903448

Nowotny, H., Scott, P., & Gibbons, M. (2003). Introduction: `mode 2' revisited: The new production of knowledge. Minerva, 41(3), 179-194. https://doi.org/10.1023/A:1025505528250

Oksala, J. (2013). Neoliberalism and biopolitical governmentality. In J. Nilsson & S. Wallenstein (Eds.), Foucault, biopolitics and governmentality (pp. 53-72). Sodertorn Philosophical Studies. https://researchportal.helsinki.fi/en/publications/neoliberalism-and-biopolitical-governmentality

Olssen, M., & Peters, M. A. (2005). Neoliberalism, higher education and the knowledge economy: From the free market to knowledge capitalism. Journal of Education Policy, 20(3), 313-345. https://doi.org/10.1080/02680930500108718

Oplatka, I., Foskett, N., & Hemsley–Brown, J. (2002). Educational marketisation and the head’s psychological well–being: A speculative conceptualisation. British Journal of Educational Studies, 50(4), 419 - 441. https://doi.org/10.1111/1467-8527.t01-2-00212

Robertson, D. (2000). Students as consumers: The individualization of competitive advantage. In P. Scott (Ed.), Higher education re-formed. Falmer Press. https://link.springer.com/article/10.1016/S0952-8733(00)00030-1

Shore, C., & Wright, S. (2000). Coercive accountability: The rise of audit culture in higher education. In M. Strathern (Ed.), Audit cultures. Routledge. https://www.academia.edu/download/39632257/rn-Audit_Cultures__Anthropological_Studies_2000_1_.pdf#page=70

Smith, A. (1776). The wealth of nations. Collier & Sons. https://rauterberg.employee.id.tue.nl/lecturenotes/DDM110%20CAS/Smith-1776%20Wealth%20of%20Nations.pdf

Stone, R. (2016). A shady market in scientific papers mars iran’s rise in science. Science, 9. https://doi.org/10.1126/science.aah7297

Verger, A., Fontdevila, C., & Zancajo, A. (2016). Privatisation of education. Teachers College Press. https://download.ei-ie.org/Docs/WebDepot/The_Privatization_of_Education.pdf